สติ คือ ความระลึกรู้คุมจิตไปในทางดี, ปัฏฐาน คือ ความตั้งมั่นในอารมณ์
ดังนั้น สติปัฏฐาน คือ ความตั้งมั่นแห่งสติในอารมณ์ฝ่ายดี มีที่ตั้ง 4 หมวด: กาย เวทนา จิต ธรรม
สติปัฏฐาน 4 ประเภท
- กายานุปัสสนา — พิจารณาเห็นกายในกาย ทั้งภายใน–ภายนอก ด้วยความเพียร สัมปชัญญะ และสติ กำจัดอภิชฌา–โทมนัส
- เวทนานุปัสสนา — พิจารณาเวทนาภายใน–ภายนอก เห็นสุข ทุกข์ ไม่สุขไม่ทุกข์ ด้วยสติสัมปชัญญะ
- จิตตานุปัสสนา — รู้เท่าทันจิต เช่น มีราคะ โทสะ โมหะ หรือหลุดพ้น ก็รู้ชัด
- ธัมมานุปัสสนา — พิจารณาธรรมภายใน–ภายนอก ตามความเป็นจริง
จุดประสงค์ของการปฏิบัติ
- สมถกัมมัฏฐาน — ตั้งสติพิจารณาบัญญัติ เพื่อให้จิตสงบ บรรลุฌานสมาบัติ
- วิปัสสนากัมมัฏฐาน — พิจารณารูป–นาม เห็นไตรลักษณ์ (อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา) เพื่อละความเห็นผิด นำสู่มรรค–ผล–นิพพาน
ประเภทบุคคลที่เหมาะกับสติปัฏฐาน
- ตัณหาจริต – ปัญญาอ่อน → เหมาะกับ กายานุปัสสนา (หยาบ เห็นง่าย)
- ตัณหาจริต – ปัญญากล้า → เหมาะกับ เวทนานุปัสสนา (ละเอียด)
- ทิฏฐิจริต – ปัญญาอ่อน → เหมาะกับ จิตตานุปัสสนา (พอดี ไม่หยาบ–ไม่ละเอียดเกิน)
- ทิฏฐิจริต – ปัญญากล้า → เหมาะกับ ธัมมานุปัสสนา (ละเอียดมาก)
- สมถยานิก – ปัญญาอ่อน → กายานุปัสสนา (มีนิมิตเข้าถึงได้ง่าย)
- สมถยานิก – ปัญญากล้า → เวทนานุปัสสนา
- วิปัสสนายานิก – ปัญญาอ่อน → จิตตานุปัสสนา
- วิปัสสนายานิก – ปัญญากล้า → ธัมมานุปัสสนา
